W mojej
pracy przedstawię reformy systemu politycznego pod kątem metod sprawowania
władzy, systemu społeczno-gospodarczego oraz zmian kulturowych powiązanych z
ustrojem państwa. Wszelkie modyfikacje zaszły w Rzeczpospolitej w okresie królowania
Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795). Inferencji dokonam na podstawie założeń
oświeceniowych myślicieli (Rousseau, Monteskiusza), które zostały wykorzystane
podczas wprowadzania reform przez władców ówczesnych mocarstw europejskich. Ponadto
ocenię, czy reformy przeprowadzane w Polsce były inspirowane ideą oświecenia,
czy także wynikały z demokratycznych i republikańskich tradycji Rzeczpospolitej
Obojga Narodów.
W ramach
absolutyzmu oświeconego rządy sprawowali: w Rosji Piotr Wielki (1682- 1725)
oraz Katarzyna II (1762- 1795), w Prusach: Fryderyk Wilhelm I (1713- 1740) oraz
Fryderyk I Wielki (1740- 1786) i w
Austrii: Maria Teresa (1740- 1780) oraz Józef II (1780- 1790). Wyżej wymienieni
władcy posiadali nieograniczoną władzę, którą konsolidowali z interesem
państwa. Rozwijano administrację pomagającą w zarządzaniu państwem, unowocześniano
armię zawodową czy oświatę (reforma programów zgodnie z nauką oświeceniową-
zakładanie licznych szkół, których celem było wykształcenie nowej elity
urzędniczej i wojskowej). Ponadto ograniczano rolę Kościoła (podporządkowanie
go państwu). Jego działania ograniczały się jedynie do umacniania pozycji
monarchy w państwie. Pod pojęciem absolutyzmu oświeconego kryje się także
powstanie niezależnego sądownictwa, rozwój gospodarczy (warunkujący wzrost
dochodów państwa) oraz wysoki fiskalizm. Wprowadzenie tych reform miało na celu
umocnienie danego państwa na arenie międzynarodowej i działanie z myślą o dobru
obywateli.
Również w
Polsce w XVIII wieku przeprowadzano reformy zgodne z ideą oświeceniową. Bardzo ważną
rolę w kształtowaniu się systemu politycznego odegrały reformy skonfederowanych
sejmów: konwokacyjnego i elekcyjnego z 1764 roku, do których zaliczało się m.
in. ograniczenie liberum veto i władzy hetmanów na rzecz Komisji Wojskowych
oraz zakaz przysięgi na instrukcje poselskie. Te zabiegi świadczyły o chęci
ustabilizowania trudnej sytuacji gospodarczej i politycznej Rzeczpospolitej.
Jednakże stały wpływ Rosji na politykę wewnętrzną Polski doprowadził do
zwołania Sejmu Delegacyjnego (repninowskiego), który obradował w latach 1767-
1768. Wprowadzał on prawa kardynalne, zawierające następujące postanowienia:
utrzymanie liberum veto, prawa wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, przywilejów
wolnej elekcji, a także przywracanie dysydentom praw politycznych. Ich sprawa
została wykorzystana przez ambasadora Repnina do kontrolowania działań polskich
władz, a chwilę później były bezpośrednią przyczyną zwołania konfederacji
barskiej (1768- 1772) przez szlachtę katolicką (dowodził Kazimierz Pułaski).
Zawiązano ją pod hasłem obrony wolności i niepodległości. Zakończona porażką
skutkowała przeprowadzeniem I rozbioru Polski i upadkiem wszystkich reform w
latach 1767- 1773. Pod naciskami carycy Katarzyny II powołano Radę Nieustającą
(najwyższą władzę rządowo- administracyjną), wskutek czego kontrolowała
wszelkie posunięcia polskiej władzy.
Mimo pierwszego rozbioru
starano się ratować upadającą Rzeczpospolitą. Dlatego w latach 1788- 1792 zwołano
Sejm Czteroletni. Wprowadzał on ustawę o miastach (najważniejszym postulatem
Czarnej Procesji (1789) było umożliwienie mieszczanom zasiadania w Sejmie- 24
plenipotentów posiadało głos doradczy w sprawach dotyczących miasta) oraz
reformę wojskową (próba zwiększenia armii do 100 tys.). Podczas Sejmu Wielkiego
uchwalono także Konstytucję 3 Maja (1791), która ściśle określała kompetencje
króla- organu władzy wykonawczej: stał na czele Straży Praw jako przewodniczący,
pełnił rolę głowy państwa, a jednocześnie szefa rządu. Oprócz tego jego akty
wymagały kontrasygnaty jednego z
ministrów. Większe kompetencje posiadała władza ustawodawcza- Sejm (prawo
inicjatywy ustawodawczej, podejmowanie istotnych decyzji w państwie) oraz Senat
(weto zawieszające względem uchwał Sejmu), co skutkowało znaczącemu obniżeniu pozycji
króla. W tej konstytucji zniesiono liberum veto, głosowano zwykłą lub
kwalifikowaną większością głosów. Polska była wtedy monarchią konstytucyjną
(zniesiono istniejącą wcześniej monarchię elekcyjną, a wprowadzono monarchię
dziedziczną w dynastii Wettinów).
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja
nie odpowiadało wszystkim stronnictwom obradującym na Sejmie Czteroletnim.
Przeciwnymi wprowadzania wszelkich reform byli członkowie Stronnictwa
Konserwatywnego na czele z F. K. Branickim, S. Potockim i S. Rzewuskim. To oni
w 1792 r. zawiązali konfederację targowicką, która doprowadziła do wojny
polsko- rosyjskiej (1792). Mimo
zwycięstw pod Zieleńcami i Dubienką, ostatecznie doszło do II rozbioru Polski.
Sejm Nadzwyczajny w Grodnie na czele z marszałkiem S. Bielińskim (1793) obalił
Konstytucję 3 Maja i reformy Sejmu Wielkiego. Wprowadzał ponownie prawa
kardynalne i Radę Nieustającą (zniósł ją wcześniej Sejm Czteroletni w 1789 r.).
Reakcją na rządy i działania
targowiczan- drastyczne zmniejszenie armii, kryzys gospodarczy i wpływy Rosji-
była insurekcja Tadeusza Kościuszki z 1794 r., która, mimo ofiarnej walki w
Warszawie (dowodził J. Kiliński) i w Wilnie (J. Jasiński), skończyły się
porażką i III rozbiorem Rzeczpospolitej (1795). Od tej pory przestała widnieć
na mapach Europy.
W
Rzeczpospolitej przy wprowadzaniu reform kierowano się także aspektami
społeczno- gospodarczymi. Na Sejmie Konwokacyjnym (1764) powołano komisję skarbową (nadzorowała
zbieranie podatków oddzielnie od Korony i Litwy), dobrego porządku
(kontrolowała funkcjonowanie miast, spraw finansowych, zniesiono jurydyki
szlacheckie w miastach), menniczą (ujednolicenie systemu miar i wag) czy
ordynowano lustrację królewszczyzn po 100 latach. Ponadto Sejm Czteroletni
zarządził reformę skarbową (uchwalenie stałego podatku- ofiara dziesiątego grosza
dla szlachty i dwudziestego grosza dla duchowieństwa). Te pieniądze miały być
przeznaczone na odbudowę państwa. Z kolei Konstytucja 3 Maja odnosiła się do
kwestii chłopskiej- zostali oni przejęci pod opiekę państwa. Podczas insurekcji
kościuszkowskiej nadano mieszkańcom wsi uniwersał połaniecki, który swoimi
reformami miał zachęcić do licznego uczestnictwa w powstaniu. Otrzymywali oni
wolność osobistą, redukowano im pańszczyznę, ale nie otrzymywali ziemi na
własność (przywiązanie chłopa do ziemi). Jednakże sam fakt możliwości
decydowania o swoim losie był dużym krokiem ku poprawie sytuacji chłopów.
Główną cechą absolutyzmu oświeconego było także inwestowanie
w edukację młodego pokolenia, dlatego w Rzeczpospolitej powstała Szkoła
Rycerska (1765) i Komisja Edukacji Narodowej (1773). Celem pierwszej było kształcenie pod względem
wojskowym, a drugiej- wychowanie młodzieży szlacheckiej w duchu patriotycznym i
szlacheckim. W Polsce za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego swój rozkwit
przeżywała kultura. Król organizował obiady czwartkowe (pierwsze w 1771 r.), na
których spotykali się najwięksi twórcy w kraju (I. Krasicki, A Naruszewicz, I.
Potocki, H. Kołłątaj). Rozmawiali oni o sztuce, nauce i literaturze. Ponadto
utworzono w 1765 r. Teatr Narodowy, którego dyrektorem był W. Bogusławski.
W
okresie rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego Rzeczpospolita znajdowała się
pod silnym wpływem Rosji. Pomimo to, w tym okresie podejmowano próby reform kraju,
dążących do jego wzmocnienia tudzież usamodzielniania od państw zaborczych. Motywem
reform miało być wyjście ze stagnacji ustrojowej, jaką była zasada liberum veto,
niezezwalająca na wprowadzanie reform. Stąd sposobem do osiągnięcia sukcesu
stawało się zwoływanie sejmów skonfederowanych, umożliwiających podejmowanie
decyzji większością głosów. To stało się fundamentem pod dzieło reform państwa,
które przebiegały równocześnie pod kątem politycznym, społeczno-gospodarczym i
kulturowym.
Przemiany te czerpały zarówno z
bogatych źródeł myśli oświecenia (zasada suwerenności narodu, trójpodziału
władzy, dążenia do równości wobec prawa itp.), jak i z autopsji (kilkusetletnie
funkcjonowanie systemu parlamentarnego- zwiększenie roli sejmu kosztem
scentralizowanych instytucji rządowych, zachowanie szeregu tradycji parlamentarnych
itp.).
Istotnym faktem jest to, iż reformy w Polsce przeprowadzano na ogół
bezkrwawo. Wpływ na to miała z pewnością dojrzałość polityczna ludzi polskiego
oświecenia oraz zwyczaje demokratyczne w Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Niestety, trudna sytuacja międzynarodowa udaremniała zupełną realizację reform.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz